اهمیت و جایگاه « پیشینه پژوهش» در مطالعات تاریخی

دربارۀ اغلب موضوعات پژوهشی قبلا به صورت جسته و گریخته پژوهش هایی صورت گرفته است کم¬تر موضوعی را می توان یافت که قبلا هیچ پژوهشی دربارۀ آن انجام نگرفته باشد(ملائی توانی، ۱۳۹۰، ۹۴) بنابراین ضرورت دارد در ابتدای هر پژوهشی پیشینه مطالعاتی آن موضوع را بررسی کنیم. پیشینه پژوهش یعنی بیان تحقیقات پیشین دربارۀ مساله پژوهش و ذکر بدعت و نوآوری که در پژوهش وجود دارد که در تحقیقات پیشین بدان پراخته نشده است. گاهی موضوعی می تواند تکراری باشد اما مساله ای که از آن موضوع استخراج می شود می تواند بدیع باشد و تاکنون کسی بدان توجه نکرده باشد(حضرتی، ۱۳۹۰، ۱۳۲-۱۳۱).

با توجه به شیوه¬های نوین آموزش تاریخ امروزه در پایان نامه¬های کارشناسی ارشد، رساله¬های دکتری و مقالات علمی پژوهشی بخشی به پیشینه پژوهش اختصاص یافته است اما نکته قابل توجه اینجاست موضوعی به این مهمی از سوی برخی پژوهشگران مورد توجه قرار نگرفته و همین امر سبب تولید آثار تکراری از جمله پایان نامه، رساله، و مقالات علمی پژوهشی شده است. اگر بخواهیم مقایسه ای در این زمینه میان پژوهشگران ایرانی و خارجی داشته باشیم نمایان می¬گردد پژوهشگران غربی که در عرصه تاریخ ایران و اسلام مشغول فعالیت های پژوهشی هستند توجه ویژه ای به این بخش از پژوهش دارند به طوری که نگاهی به آثار پژوهشگرانی که حوزه مطالعاتی آنان تاریخ ایران است از جمله رودی مته، ویلم فلور، جان پری و... که برای اهالی تاریخ کاملا شناخته شده هستند در پژوهش¬های خود اعم از مقاله یا کتاب معمولا تمامی منابع و تحقیقات علمی روشمند داخلی در باب موضوعی که دست پژوهش دارند را مورد بررسی موشکافانه قرار می دهند تا مطالبی را از قلم نیافتد مگر اینکه به اثری دسترسی لازم نداشته باشند( کتابشناسی و فهرست منابع آنان گواه این سخن است).

اما در میان برخی پژوهشگران ایرانی این قسمت از پژوهش کمتر مورد توجه قرار گرفته و معمولا از کنار این بخش از پژوهش به راحتی عبور می کنند و اگر هم مورد توجه قرار بگیرد به مانند رفع تکلیف و تنها به مطالعات و پژوهش های داخلی و سرچ ساده در ایرانداک( پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات)، نورمگز، مگ ایران و... خلاصه می شود و جستجو در تحقیقات به زبان¬های انگلیسی، فرانسه، عربی و... کمتر مورد توجه واقع می شود. محقق و پژوهشگر ایرانی هرچند برای دسترسی و تهیه برخی کتاب ها و مقالات خارجی باید متحمل سختی و گاهی پرداخت هزینه شود اما به هر روی امروزه پژوهش¬هایی می توانند حرفی برای گفتن در سطح بین المللی داشته باشند که تمامی تحقیقات پیشین در زمینه موضوع مورد پژوهش خود را دیده باشند در غیر این صورت آنچه به رشته تحریر درمی¬آید کاری تکراری و تنها کاربرد داخلی داشته و در سطح نازلی از پژوهش قرار می¬گیرد و مولف نمی تواند حرفی برای گفتن در میان سایر پژوهشگران متخصص در آن حوزه داشته باشند( میزان انتشار مقالات و کتاب به زبان انگلیسی از سوی پژوهشگران ایرانی گواه این مطلب است) و این مهم خود می تواند آسیب جدی برای پژوهشگران ایرانی در عرصه تاریخ ایران و تاریخ اسلام تلقی کرد. محققین نام آشنای تاریخ در برخی زمینه¬های پژوهشی( تاریخ ایران و تاریخ اسلام) دارای تخصص و تالیفات بی-شماری در سطح بین المللی هستند( به عنوان نمونه رودی مته، ویلم فلور، پاتریشا کرون، دونر) اما چون دانشجو ، و یا برخی اساتید راهنما و مشاور گاهی در بحث موضوع پایان نامه و یا رساله دکتری تخصص کافی و لازم را ندارد( کلیات را همه می دانند) و حوزه پژوهشی آنها نیست در نتیجه بر موضوع مسلط و یا اینکه به روز(آپدیت) نیستند و از طرفی ارتباطی با دانشگاه¬های خارج و پژوهشگران همکار در سطح بین المللی ندارند در نتیجه از آثار منتشره در این زمینه بی¬اطلاع و موضوعی را که دانشجو می خواهد مورد پژوهش قرار دهد را به خوبی نمی شناسند.

بنابراین به نظر می رسد این آسیب جدی در حوزه مطالعات تاریخی را باید به نوعی برطرف و به دنبال چاره ای برای رفع آن بود. ما در این نوشتار پیشینۀ پژوهش را در سه سطح، مقاله، پایان نامه و کتاب بررسی می کنیم. پیشینه پژوهش در مقالات علمی پژوهشی، باید جایگاه درخوری همچون متن مقاله داشته باشد. به عنوان نمونه به صورت تصادفی یک مقاله را از نظر میزان پرداختن به پیشینۀ پژوهش، مورد بررسی قرار می دهیم. در مقاله ای با عنوان « توان نظامی اعراب مسلمان در فتوحات اولیه » که در فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تاریخی جنگ در سال ۱۳۹۷ به چاپ رسیده نویسنده در قسمت پیشینۀ پژوهش هیچ گونه اشاره ای به پژوهش های نویسندگان غربی از جمله مریوس کنارد، فرد دونر،گیبون ، مویر، بکر ، هیتی و گابریلی، جاندورا ( نمونه: Developments in Islamic Warfare: The Early Conquests ) که در این زمینه انجام داده اند ننموده است. این گونه عدم توجه و کاستی ها، به زعم نگارنده این سطور، زمانی بروز پیدا می¬کند که داور یک فصلنامه علمی پژوهشی بر موضوعی که برای داوری به وی محول شده تسلط لازم نداشته و از پژوهش های روز دنیا در آن زمینه اطلاعی ندارد. حال این سوال مطرح است که این فرد چگونه می¬تواند داور خوبی برای آن فصلنامه باشد؟

با توجه به اینکه پیشینه آن پژوهش را به خوبی نمی شناسد از این رو معمولا دو اتفاق می افتد ۱- رد مقاله ۲- پذیرش مقاله( البته متن مقاله باید فاقد مشکل پژوهشی باشد). اگر داور مسلط بر موضوع نباشد و عنوان مقاله¬ ای که برای داوری به وی ارجاع داده شده را دهن پرکن و پرطمطراق دیده و مقاله را اثری نو و بدیع تلقی و آن را تایید کند که معمولا هم اتفاقاتی این چنینی می افتد و مشکلاتی به همراه دارد که امروزه برای برخی از مقالات پژوهشگران پیش آمده و ترجمه کار دیگران را در قالب مقاله به نام خود برای فصلنامه علمی پژوهشی ارسال می کنند و به سهولت چاپ می¬کنند. بنابراین مشکل جدی و اساسی در این زمینه این است که داور محترم فصلنامه، یا تخصصی در آن زمینه ندارد و یا اینکه پیشینه آن پژوهش در سطح بین المللی را به خوبی نمی¬شناسد ، در غیر این صورت نباید چنین اتفاقی( خطای پژوهشی) بیفتد. اما اگر داور پیشینه پژوهش را به خوبی بداند و بر موضوع کاملا مسلط باشد در مرحله نخست، نویسنده مقاله را به سمت پژوهش هایی که ندیده و مرتبط با کار وی است رهنمون می کند و یا اینکه نویسنده مقاله را مطلع می¬کند که کار پژوهشی وی با آثاری که به وی معرفی کرده همپوشانی دارد و یا اینکه موضوع تکراری و حرفی برای گفتن ندارد. بنابراین در اینجا تسلط داور بر بحث پیشینه پژوهش کاملا نشان داده می شود.

در اینجا این مهم«پیشینۀ پژوهش» را در سطح پایان نامه های کارشناسی ارشد و کتب دانشگاهی بررسی می کنیم. برای نمونه به صورت تصادفی دو نمونه پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی و سه جلد کتاب که مرتبط با تمدن اسلامی است انتخاب شد.
آقای توماس ام ریکس استاد دانشگاه ایندیانا و متخصص در حوزه خلیج فارس و بحث برده داری و تجارت آن است ایشان رساله دکتری خودش را که در خصوص شیوخ جنوب ایران و بحث برده داری در عصر قاجار است در سال ۱۹۸۸ میلادی به پایان رسانده و پژوهش های وی در این بخش متمرکز است. اثر ام ریکس و جان بارت کلی، تحت عنوان« اعراب و تجارت برده در دریای پارس» توسط آقای حسن زنگنه در سال ۱۳۸۳ ترجمه و توسط انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده است. بین سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ دو پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد، یکی نگارش خانم نرگس علیپور با عنوان «خرید و فروش و تجارت برده در ایران دوره قاجار» (دانشگاه تربیت مدرس ۱۳۸۷ ) و یکی دیگر را خانم آمنه ابراهیمی در سال ۱۳۸۵ با عنوان «تجارت برده در خلیج فارس دوران محمد شاه و ناصر الدین شاه» دفاع نموده اند .
نکته حائز اهمیت در این دو پژوهش این است که خانم علیپور در بخش پیشینه پژوهش به پژوهش توماس ام ریکس و سایر پژوهش های صورت گرفته و منتشر شده در این زمینه( به زبان انگلیسی) اشاره داشته، اما در پایان نامه خانم ابراهیمی هیچ گونه اشاره ای به کار توماس ام ریکس و سایر پژوهش های مرتبط به زبان انگلیسی نشده است. با توجه به اینکه ایرانداک اجازه دانلود پایان نامه¬ها را از دسترس خارج نموده از اینرو تنها موفق به بررسی پیشینه پژوهش این دو اثر شدم اما میزان استفاده از اثر ام ریکس را نتوانستم در این پایان نامه بررسی کنم. حال این علت عدم توجه یکی از دانشجویان به پیشینه پژوهش می تواند دو علت داشته باشد اول اینکه گاهی دسترسی به بعضی از منابع و تحقیقات خارجی وجود ندارد و بدست آوردن برخی تالیفات مستلزم پرداخت هزینه از طریق درگاه آن سایت خارجی است که معمولا این مهم برای پژوهشگران ایرانی میسر نیست. دوم اینکه پژوهشگر( دانشجو) نسبت به بررسی پیشینه پژوهش کم کاری کرده و یا اینکه بیشتر از این توانایی جستجو را نداشته و در این حالت استاد راهنما و مشاور که بر موضوع مسلط هستند باید دانشجو را حمایت و آثاری که ندیده به وی معرفی کنند. اگر هم دانشجو یا پژوهشگر به اثری دسترسی ندارد و این امکان وجود ندارد که متن اثر را مطالعه کند حداقل کار این است که در پیشینه پژوهش بیان کند که اثری با این مشخصات تالیف شده اما امکان دسترسی بدان میسر نشده است. تا دیگران به هنگام خواندن پایان نامه، رساله، مقاله متوجه شوند که دانشجو و پژوهشگر این اثر را می شناسد اما امکان استفاده از آن برای وی فراهم نشده است.

حال با این توضیحات، ما در رابطه با پژوهش خانم ابراهیمی واقعا نمی¬دانیم ایشان این اثر ام ریکس را دیده است یا نه؟ چون در قسمت پیشینۀ پژوهش به این اثر و عدم دسترسی به آن اشاره نکرده است. بنابراین در یک جمع بندی کلی در این بخش باید توجه داشته باشیم که اشاره کردن به یک کار پژوهشی روشمند که امکان دسترسی به آن برای ما وجود ندارد در قسمت پیشینۀ پژوهش چه در پایان نامه و رساله دکتری و چه در مقالات علمی و پژوهشی نه تنها نقصان آن پژوهش محسوب نمی شود بلکه نشان دهنده این است که دانشجو و پژوهشگر منابع و تحقیقات مرتبط با کار خودش را به خوبی جستجو کرده است و توانسته پیشینه پژوهش کاملی در اختیار خواننده متن قرار دهد اما نتوانسته متن آن اثر را ببیند و نقد و بررسی کند.

در رابطه با کتاب¬های تالیفی در حوزه تاریخ ایران و اسلام نیز به نظر می رسد پیشینه پژوهش چندان مورد توجه و اقبال برخی نویسندگان قرار نمی گیرد با توجه به اینکه بررسی و تحلیل محتوای آثاری که در ذیل بدان پرداخته می شود نیازمند مجال دیگری دارد اما در اینجا صرفا به جهت اهمیت بحث پیشینه پژوهش، سه اثر از جمله کارنامه اسلام مرحوم عبدالحسین زرین کوب، فرهنگ و تمدن اسلامی علی اکبر ولایتی و کلیات تاریخ و تمدن و فرهنگ اسلامی محمد هادی یوسفی غروی مورد بررسی قرار گرفته شده است. نکته قابل توجه در بخش پیشینه پژوهش این است که جناب آقای ولایتی باید در کتاب خود اشاره می¬کردند که مرحوم زرین کوب در بحث های تمدنی چه اطلاعاتی جمع آوری و تحلیل کرده اند نکته جالب توجه اینجاست علیرغم استفاده از اثر مرحوم زرین کوب، جناب آقای ولایتی در فهرست منابع هیچ اشاره ای به کتاب کارنامه اسلام وی نداشته اند. حال، از طرفی دیگر جناب آقای محمد هادی یوسفی غروی که خود استاد و آگاه به روش پژوهش در تاریخ هستند بخش عمده ای از کتاب آقای ولایتی بدون اینکه کوچکترین جابجایی در متن و نوشتار داده باشند را عینا کپی و در اثر خود آورده و درفهرست منابع نیز هیچ اسمی از کتاب آقای ولایتی به چشم نمی خورد. که این کار در نوع خودش قابل تامل است. با توجه با اینکه این بحث به دراز کشیده می شود و از حوصله خوانندگان این کانال خارج است. پژوهشگران گرامی را به این آثار تالیفی ارجاع و در فرصتی دیگر متن این آثار را مورد بررسی قرار می دهیم.

انتقادات و پیشنهادات خود را در رابطه با این نوشتار با من در میان بزارید ([email protected])

۱. این پژوهشگران تنها به جهت اینکه برای اهالی تاریخ بیشتر شناخته شده و آثارشان ترجمه شده است به عنوان مثال آورده شده است. اما کسانی همچون Joas Wagemakers و کسانی دیگر که در عرصه تحقیقات سلفی گری و تاریخ اسلام فعالیت دارند برای برخی پژوهشگران عرصه تاریخ اسلام معاصر شاید شناخته شده نباشد از این رو در متن آورده نشدند.