به¬رغم کوشش¬های نظری فراوان صورت گرفته در سالهای اخیر، هنوز هم عامه مردم به روایتی از تاریخ علاقمند و دلبسته اند که از همان ابتدا، قهرمان و ضدقهرمانِ «قصه» مشخص و تکلیفشان روشن شده باشد. روایتی که در آن لیست بلندی از شخصیت های خائن، مزدور و وابسته همواره در صدد و مشغول کارشکنی در امور معدود قهرمانانِ کاردان، دلسوز و مظلوم کشور هستند و با اعمال خبیثانه¬شان مانع از پیشرفت و بهروزی هموطنان خود گشته¬اند. روایتی تقلیل¬گرایانه، ساده¬انگارانه و دم دستی که کمترین خسارت آن، هرچهبیشتر دور شدن جامعه از پذیرش مسوولیت تاریخی خود در قبال به وجود آوردن وضعیت اکنونی می شود. طبیعی است تا زمانی که به صورت جدی به بازخوانی انتقادی تاریخ معاصر پرداخته نشود، در بر همین پاشنه فعلی خواهد چرخید.
«احمد قوام» ( قوامالسلطنه) از جمله شخصیت¬هایی است که کارنامه سیاسی¬اش در طی سالیانی طولانی از سوی جریانهای مختلف، نقد و به بیانی بهتر «سیاه نمایی» شده است. هواداران پهلوی، از او چهره ای دشمن نظام پادشاهی و وابسته به شوروی ترسیم کردند! چپ ها او را سیاستمداری مرتجع، عامل امپریالیسم جهانی و پادوی آمریکاییها برای نفوذ و تسلط بر ایران و سپس منطقه معرفی می کردند و گروه موسوم به «ملیون» بابت عرض اندامش در «مقابل مصدق» در اوج مبارزات برای ملی کردن صنعت نفت، وی را عنصر انگلستان برای به شکست کشاندن جنبش می دانستند. اما به راستی قوام که بود و بازخوانی نقش او در جریانات تاریخ معاصر به ویژه نهضت ملی کردن صنعت نفت به چه کار ایرانیِ امروز می آید؟
نام «قوام» با رویدادهای مهمی در تاریخ ایران پیوند خورده است که از آن میان، دو رویداد پایان دادن به غائله «پیشه وری» در آذربایجان و حوادث تیرماه ۱۳۳۰ مهمترین آنهاست. اولی او را در در جایگاه سیاست مداری بزرگ و کم مانند نشاند که هنر دیپلماسی را به بهترین وجه برای نجات کشور از اشغال و خطر تجزیه قریب الوقوع به کار گرفت و دومی چنان او را بدنام و بدعاقبت ساخت که سالهای پایانی عمر را در تنهایی و انزوا به سر برد و تا سالها بعد از آن هم آماج حملات، کنایه ها و توهین های مخالفان از همه جناحها قرار گرفت. البته خودش امیدوار بود روزی کارنامه اش فارغ از زنده باد-مرده بادهای معمول، مورد ارزیابی دگرباره قرار گیرد و آیندگان بیش از پرداختن به شعارزدگی ناشی از کشیده شدن سیاست به کف خیابان، منصفانه به حوزه امکانها و دستاوردهای سیاسی او بپردازند: «بالاخره روزی خواهد رسید که مردم بی غرضی در این مملکت اوراق تاریخ را ورق بزنند و از میان سطور آن، حقایق مربوط به زمان ما را بخوانند... من میروم و تاریخ ایران قضاوت خواهد کرد که به روزگار این ملت چه آمده است.»
قوام دو بار در دوره احمدشاه و سه بار در دوره محمدرضاشاه به مقام نخست وزیری رسید و طرفه آنکه همواره حضورش در این منصب، کوتاه و در دورانی پرآشوب بود. وی از جمله سیاستمداران آگاه از مناسبات و توازن قوای داخلی و بین المللی بود که به صرافت دریافته بودند، کشور امکان و توانایی هماوردی و تنش آفرینی همزمان با دو قدرت حریص و پرقدرت زمان (روسیه و انگلستان) را ندارد و چاره را پیش کشیدن پای نیروی سومی می دانستند که علاوه بر تغییر در مناسبات و برهم زدن توازن میان قوای موجود، همانند آن دو، ایران را تنها به چشم «سرزمینی حایل» جهت جلوگیری از تصادم میان نیروهای خود نبینند.
در مقابل این نگرش، جریانی بود که «محمد مصدق» را می توان نماد و رهبر آن دانست. دسته ای از سیاستمداران و روزنامه نگاران که چاره را در مبارزات استقلال طلبانه و درپیش گرفتن سیاست هایی مثل «موازنه منفی» می دانستند. راهکاری که براساس آن بنا نبود بیش از آنچه در گذشته به ثمن بخس به روسیه و انگلستان واگذار شده بود، امتیاز جدیدی به آنها اعطا شود.
سیاست ورزی قوام و راه حلی که به استالین پیشنهاد کرد، در مدیریت بحران آذربایجان و پایان دادن به حمایت از حکومت خودخوانده «پیشه وری» مورد تحسین بسیاری از مورخان قرار گرفته است و این مربوط به زمانی بود که وی برای بار چهارم و بازهم در شرایطی به غایت بحرانی، منصب نخست وزیری را برعهده گرفته بود. وی در نخستین اقدام به بهبود روابط با شوروی پرداخت و با ارسال تلگراف دوستانه¬ای به استالین، ابراز تمایل کرد که برای حل مسایل میان دو کشور شخصاً به مسکو مسافرت کند.
در پی چندین جلسه چانه زنی با استالین و سایر مقامات شوروی که اصرار زیادی بر حضور نیروهای خود در آذربایجان و حفظ نفوذشان در نواحی شمالی ایران داشتند، سرانجام استالین پذیرفت که نیروهایش خاک ایران را تخلیه کنند. پژوهشگران بر سر اینکه اولتیماتوم شفاهی رییس جمهور وقت آمریکا (ترومن) بر تصمیم استالین برای خروج از ایران بیشتر تأثیر داشت یا سیاست¬ورزی قوام، اختلاف نظر دارند اما این نکته قابل تامل است که شوروی از هیچ یک از سرزمین های اشغال شده بعد از جنگ جهانی دوم خارج نشد مگر اینکه حکومتی دست نشانده را در آنجا بر سرکار آورد و اگر به یاد آوریم آمریکا و دولتهای متحدش حاضر نشدند برای بیرون راندن شوروی از آلمان و اروپای شرقی، خطر جنگ با آن کشور را به جان بخرند، پذیرش این احتمال که برای خارج کردنشان از شمال ایران، به نیروهای نظامی متوسل می شدند بسیار دشوار به نظر می رسد.
به هر روی «استالین» مجاب شد که بهتر است از اشغال ایران دست بردارد اما برای آبرومندانه جلوه دادن این موضوع، بهتر دید امتیار اقتصادی مهمی را به چنگ آورد. هنر دیپلماسی قوام در اینجا خود را نشان داد که توانست با فریب دادن استالین او را قانع کند، تا زمان اشغال بخشی از خاک کشور، امکان برگزاری انتخابات مجلس و تایید امتیاز مورد درخواست او وجود ندارد. از این رو لازم است نیروهای شوروی از ایران خارج شوند تا او انتخابات مجلس را برگزار کند و ضمنا تضمین داد اکثریت نمایندگان مجلس آینده، نیروهای وفادار به دولت او خواهند بود که در بررسی و تصویب «امتیاز نفت شمال» کارشکنی نخواهند کرد. در مجلس بعدی طرح قوام به دیوار سخت سیاست موازنه منفی دکتر مصدق برخورد کرد و شوروی این ماجرا را به رودست خوردن از قوام تعبیر کرد.
خارج کردن ارتش شوروی از ایران و در پی آن سرکوب حرکت جدایی طلبانه «حزب دموکرات» در آذربایجان، برای قوام اعتبار زیادی در فضای سیاسی آن روز ایران به وجود آورد و این چیزی نبود که به مذاق شاه جوان خوش آید. «محمدرضا شاه» همواره از قوام اعلام انزجار می کرد و از قدرت گرفتن او واهمه داشت. از این رو تمام تلاشش را انجام می داد تا حد ممکن او را از مناصب مهم قدرت و اثرگذاری بر فضای سیاسی کشور دور نگه دارد. در مقابل قوام نیز بنا داشت با کسب حمایت انگلستان و آمریکا، جای خود را در مناسبات جاری قدرت بیشتر باز کند. با اینحال برآمدن چهره دولتمردی دیگر که به سرعت به قهرمان اول ایرانیان تبدیل می شد باعث شد تا این دو دشمن دیرین، بار دیگر به هم نزدیک شوند و شاه با بی میلی تمام دست یاری به سوی قوام دراز کند.
«مصدق» سیاستمدار سرسخت و سازش ناپذیری بود که نه تنها حاضر به دادن امتیاز بیشتری به انگلستان و شوروی نبود، بلکه با پی گرفتن طرح ملی کردن صنعت نفت، پایه های قدرت شاه که مبتنی بر حمایت خارجی بود را هم به شدت متزلزل می کرد. شاه در هراس از اوج گرفتن قدرت مصدق و قوام از ترس ناکام ماندن سیاست های رویاپردازانه های مصدق و پیامدهایش، بار دیگر در برشی حساس از تاریخ معاصر ایران به یکدیگر رسیدند. مقطعی که «قوام» هرآنچه اندوخته بود تنها در ۵ روز سراسر طوفانی یکسره به باد رفت و وی را به صورت ناخواسته در مقابل شخصیت و راه مصدق قرار داد! تقابلی نابهنگام که برنده بی چون و چرای آن، دربار و شخص محمدرضا شاه بود.
اشتباه دیگر قوام در این مقطع انتشار بیانیه مشهور «کشتیبان را سیاستی دیگر آمد» بود که تعابیر تند، گزنده و تهدیدهای آن سبب القای این مطلب می شد که قوام اصرار مصدق به دخالت دادن مردم در سرنوشت خود را «عوامفریبی» می داند و نسبت به حضور و نقش آفرینی مقامات مذهبی از جمله آیت الله کاشانی در وقایع خشمگین و نگران است. تهدید مردم به اینکه « دوره عصیان به سر آمده» و بعدها نقل این مطلب از او که اگر لازم شود «دست به تشکیل محاکم انقلابی زده روزانه صدها تبهکار از هر طبقه را به حکم بی شفقت قانون قرین تیره روزی خواهم کرد» باعث شد تا نتایج فجایع انجام شده توسط نیروهای نظامی در ۳۰ تیر به پای او نوشته شود.
اشتباه دیگر او این بود که گمان کرد دربار و انگلستانی که تا دیروز تا آن اندازه نسبت به او بی اعتماد و بی اعتنا بودند، اکنون دچار چنان استیصالی شده اند که به ناچار اوضاع را به کف با کفایت او سپرده اند تا آنها را از بحران عبور دهد. غافل از آنکه در همان مدت اندک، شاه با افراد دیگری برای جانشینی او در حال مذاکره است و یکی از نفوذی های اصلی انگلستان در جبهه ملی (مظفر بقایی) در کار تغییر هدف اعتراضات از دربار و شخص محمدرضاشاه به سمت اوست. همو که بعد از برکناری قوام نیز صحنه گردان اصلی در مجلس برای سیاه نمایی هرچه بیشتر چهره اش نزد مردم بود و تلاش داشت با گرفتن مصوبه مجلس اموال او را هم مصادره کند. موضوعی که تنها با جوانمردی و مقاومت شخص مصدق به نتیجه نرسید.
صرفنظر از سرنوشتی که چه «قوام» و چه «مصدق» دچارش شدند و نویسندگانی که هریک به فراخور گرایش های فکری و سیاسی خود، از یکی «فرشته» و از آن دیگری «دیو» ساختند تا به گمان خود به نسل های بعدی درس تاریخ بیاموزند؛ این نکته شایان توجه است که به¬رغم برخی دستاوردهای قابل تحسین، نه سرسختی و سازش ناپذیری مصدق مساله نفت و تجاوز بیگانه به استقلال و حقوق ملت ایران را حل کرد و نه سیاست اعطای امتیازات توسط قوام. با این حال نگارنده معتقد است عملگرایی و واقع بینی سیاسی قوام برخلاف آنچه تاکنون نمایانده شده الزاما مخالف سیاست¬ورزی ایدئاآلیستی مصدق نبود بلکه با کمی دوراندیشی و همراهی، چه بسا هرکدام از این دو می توانست مکمل آن دیگری باشد تا ضمن کسب و حفظ امتیازات، احتمال شکست و به هدر رفتن فرصتها در بزنگاههای مهم تاریخی کاهش یابد. درسی که برای امروز و فردای ایرانیان بسیار به کار خواهد آمد.
تقابل نابهنگام
«قوام» یا «مصدق»؟
. شاه در هراس از اوج گرفتن قدرت مصدق و قوام از ترس ناکام ماندن سیاست های رویاپردازانه های مصدق و پیامدهایش، بار دیگر در برشی حساس از تاریخ معاصر ایران به یکدیگر رسیدند. مقطعی که «قوام» هرآنچه اندوخته بود تنها در ۵ روز سراسر طوفانی یکسره به باد رفت و وی را به صورت ناخواسته در مقابل شخصیت و راه مصدق قرار داد! تقابلی نابهنگام که برنده بی چون و چرای آن، دربار و شخص محمدرضا شاه بود. ...
پنجشنبه ۲۰ آذر ۱۳۹۹
منبع:
مورخان
نظر شما
سایر مطالب
در تکاپوی ترسیم هویت ایرانی؛
دواخانه شورین! اصلاح قانون اساسی و انحلال سلطنت قاجار
تخته قاپوی عشایر
«مراد اریه» پدر کاشی و سرامیک ایران
فایدۀ تاریخ (تاریخ در ترازو)
دکتر کاظم خسروشاهی کارآفرینی از نسل ایران سازان
تاریخ آلترناتیو؛ ضرورت ها و ملاحظات
شورش های دهقانی؛ زمینه ساز نهضت فراگیر جنگل شدند!
«حسن نفیسی»؛ دولتمردی سخاوتمند در ایراد اتهام به رقیبان!
روایت تاریخ به انتخاب مورخ به سبک کلایدسکوپ